İlk ticarət insanlığın inkişafında böyük əhəmiyyət daşıyan hadisələrdən biridir. Mübadilə fəaliyyətinin başlanğıcı ibtidai icmaların artıq məhsul istehsal etməsi və ehtiyaclarını təmin etmək üçün qarşılıqlı fayda prinsipi ilə əməkdaşlıq etmələri ilə başladı. Bu tarixi prosesin detalları aşağıdakı kimi izah edilə bilər:
Ticarətin başlanğıcı
1. Artıq məhsulun yaranması
İlk ticarət, insanların öz ehtiyaclarından artıq məhsul istehsal etməyə başlamaları ilə əlaqəlidir. Məsələn:
- Ovçuluqla məşğul olan insanlar artıq ovladığı heyvanları saxlayaraq ehtiyacdan artıq hissəsini mübadilə edə bilərdi.
- Əkinçiliklə məşğul olan icmalar isə artıq buğda, arpa və ya başqa ərzaq məhsullarını paylaşmağa başladılar.
Bu mərhələdə hər kəs öz ixtisaslaşdığı sahədən artıq məhsul istehsal edərək cəmiyyətin digər üzvlərinin tələbatını ödəmək üçün ticarətə baş vururdu.
2. Mübadilə əsaslı ticarət
İbtidai ticarət mübadilə sistemi ilə başladı. İnsanlar bir məhsulu başqa bir məhsula dəyişirdilər. Bu dövrdə istifadə olunan əsas məhsullar bunlar idi:
- Ərzaq məhsulları: Taxıl, meyvə, tərəvəz və ət.
- Heyvanlar: Mal-qara, qoyun və keçi kimi heyvanlar ticarət üçün qiymətli hesab olunurdu.
- Təbii ehtiyatlar: Daş, sümük, dəri və ya ağacdan hazırlanan alətlər.
İlk ticarət obyekti
Ən qədim ticarət forması olaraq daş və alətlər:
Arxeoloji tədqiqatlara əsasən, ilk ticarətə aid izlər Paleolit dövrünə (təxminən 100,000 il əvvəl) aiddir. Bu dövrdə insanlar:
- Çaxmaqdaşını (sileks) uzaq məsafələrə daşıyaraq digər icmalarla dəyişdirirdilər.
- Ov alətləri və dəri geyimləri kimi hazırladıqları məhsulları digər resurslara dəyişirdilər.
Duz və ətirli bitkilər: İlk əmtəə standartları
Sonrakı mərhələlərdə (Neolit dövründə) duz, insanlar arasında ən qiymətli mübadilə obyektlərindən birinə çevrildi. Duz:
- Yeməkləri qorumaq üçün vacib idi.
- Çox dəyərli resurs hesab olunurdu və ticarət yollarının əsas məqsədlərindən biri idi.
Ətirli otlar, ədviyyatlar və dərman bitkiləri də bu dövrdə ilkin ticarət obyektləri arasında yer aldı.
Heyvan ticarəti
Heyvanların dəyişdirilməsi də ilkin ticarət fəaliyyətlərindən biri idi. Məsələn, qoyun və mal-qara həm qida, həm də əmək vasitəsi kimi istifadə edildiyindən əhəmiyyətli ticarət obyektinə çevrilmişdi.
İlk ticarət marşrutları
- Paleolit dövründə qısa məsafəli mübadilə İlk ticarət əlaqələri yaxın icmalar arasında baş verirdi. İnsanlar yerli ehtiyatları və məhsulları dəyişdirirdilər.
- Neolit dövründə uzaq məsafəli ticarət Neolit inqilabından sonra insanlar artıq məhsullarını daha uzaq məsafələrdəki icmalara çatdırmağa başladılar. Bu dövrdə quru yolları və çay marşrutları istifadə olunurdu.
- Mədəniyyətlərarası ticarət E.ə. 4-cü minillikdə Mesopotamiya və Misir kimi inkişaf etmiş sivilizasiyalar arasında ilk genişmiqyaslı ticarət baş verdi. Burada əsas ticarət obyektləri qızıl, mis, qida məhsulları və tekstil idi.
İlk ticarətin iqtisadi və sosial əhəmiyyəti
- İcma əlaqələrinin güclənməsi: Ticarət icmalar arasında iqtisadi əlaqələr yaradırdı və mədəniyyətlərarası qarşılıqlı təsiri gücləndirirdi.
- Ixtisaslaşmanın başlanğıcı: Mübadilə nəticəsində insanlar müəyyən sahələr üzrə ixtisaslaşmağa başladılar, məsələn, əkinçilik, ovçuluq və ya sənətkarlıq.
- Davamlı inkişaf: İlk ticarət təbii ehtiyatların, texnologiyaların və mədəni biliklərin yayılmasına səbəb oldu.
İlk ticarət daş dövründə çaxmaqdaşı, Neolit dövründə duz və heyvan mübadiləsi ilə başlamışdır. Bu proses yalnız insanların ehtiyaclarını ödəməklə kifayətlənməmiş, həm də mədəniyyətlərarası əlaqələrin yaranması, iqtisadi sistemlərin təşəkkülü və cəmiyyətin inkişafında mühüm rol oynamışdır. İlk ticarət sadə mübadilədən qlobal iqtisadi sistemin yaranmasına qədər uzanan insan təfəkkürünün və əməkdaşlığının möhtəşəm bir ifadəsidir.