Yamayka Müqaviləsi (Jamaica Agreement), beynəlxalq valyuta sistemində köklü dəyişikliklər edən, qlobal iqtisadiyyatın inkişafında mühüm rol oynayan tarixi razılaşmadır. Bu müqavilə 1976-cı ilin yanvar ayında Yamaykanın Kingston şəhərində Beynəlxalq Valyuta Fondu (IMF) üzvləri arasında imzalanmışdır. Müqavilə Bretton Woods sisteminin sona çatması ilə ortaya çıxan iqtisadi problemlərin həlli üçün hazırlanmış və valyuta bazarlarına çeviklik gətirmişdir.
Yamayka müqaviləsinin tarixi konteksti
Yamayka Müqaviləsinin yaranması Bretton Woods sisteminin süqutundan sonra baş verən hadisələrlə bağlıdır. Bretton Woods sistemi, 1944-cü ildə yaradılmış və ABŞ dollarını qızıl standartına bağlayan sabit məzənnə sistemi idi. Bu sistemdə digər ölkələrin valyutaları da ABŞ dollarına bağlanırdı.
Lakin 1960-cı illərin sonlarına doğru ABŞ iqtisadiyyatında baş verən inflyasiya, ticarət kəsiri və valyuta ehtiyatlarının azalması Bretton Woods sistemini təzyiq altına saldı. 1971-ci ildə ABŞ Prezidenti Riçard Nikson dolların qızıl ilə mübadiləsini dayandırdı. Bu, Bretton Woods sisteminin rəsmi olaraq sona çatmasına gətirib çıxardı və beynəlxalq valyuta bazarlarında xaos yaratdı.
Yamayka müqaviləsinin əsas məqsədləri
- Valyuta məzənnələrini fleksibil etmək:
Yamayka Müqaviləsi, sabit məzənnə sistemindən çevik məzənnə sisteminə keçidi rəsmiləşdirdi. Bu, ölkələrə öz valyutalarının dəyərini bazar tələb və təklifinə uyğun müəyyən etmək imkanı verdi. - Qızılın rolu:
Müqavilə, qızılın beynəlxalq valyuta sistemindəki əsas roluna son qoydu. Qızıl artıq rəsmi ehtiyat vahidi olaraq qəbul edilmirdi və IMF-in qızıl ehtiyatları bazara çıxarıldı. - Valyuta bazarı azadlığı:
Ölkələrə öz valyutalarının məzənnəsini idarə etməkdə daha çox sərbəstlik verildi. Bu, bəzi ölkələrin sabit məzənnə sistemini qorumağa davam etməsinə, digərlərinin isə çevik məzənnə rejiminə keçməsinə imkan yaratdı. - IMF-in yeni rolu:
Beynəlxalq Valyuta Fondu bu sistemdə dəstəkçi rolunu oynamağa davam etdi. IMF, üzv ölkələrə maliyyə yardımı göstərmək və qlobal valyuta sabitliyini təmin etmək üçün yeni mexanizmlər inkişaf etdirdi.
Yamayka müqaviləsinin əsas nəticələri
1. Qızılın rəsmi rolunun sona çatması:
Müqavilə qızılın beynəlxalq valyuta ehtiyatlarında rəsmi funksiyasını ləğv etdi. Bundan sonra qızıl, bazarda sərbəst bir əmtəə olaraq ticarət edilməyə başladı. Qızıl standartından çıxış ölkələrə öz valyuta siyasətlərində daha çox müstəqillik verdi.
2. Çevik məzənnə sisteminin yaranması:
Valyuta məzənnələrinin çevikliyinin artması beynəlxalq ticarəti və investisiyanı təsir edən əsas faktorlardan biri oldu. Ölkələr artıq məzənnə təzyiqi ilə üzləşmədən öz iqtisadi siyasətlərini tənzimləyə bilirdilər.
3. IMF-in dəstəyi və SDR sistemi:
Müqavilə, Beynəlxalq Valyuta Fondunun Xüsusi Çəkmə Hüquqları (SDR – Special Drawing Rights) adlı yeni bir beynəlxalq ehtiyat vahidi yaratmasına şərait yaratdı. SDR, ölkələr arasında ehtiyat valyutası kimi istifadə olunmağa başladı.
4. Beynəlxalq ticarətdə dəyişikliklər:
Çevik məzənnə sistemi beynəlxalq ticarətdə valyutalar arasında dəyişkənliyi artırdı. Bu, ölkələr üçün həm imkanlar, həm də çətinliklər yaratdı. Valyuta spekulyasiyası və məzənnə dalğalanmaları kimi problemlər ortaya çıxdı.
Müqavilənin üstünlükləri və çətinlikləri
Üstünlüklər:
- Valyuta sabitliyi: Çevik məzənnələr ölkələrin iqtisadiyyatlarını daha yaxşı idarə etmələrinə imkan verdi.
- Qızılın istiqamət verən rolu: Qızılın beynəlxalq sistemdən çıxarılması valyuta bazarlarını daha az məhdudlaşdırdı.
- Ticarət azadlığı: Ticarət və kapital axını sərbəstləşdi, bu da qlobal iqtisadi inteqrasiyanı artırdı.
Çətinliklər:
- Valyuta dalğalanmaları: Çevik məzənnələr maliyyə bazarlarında qeyri-sabitliyə səbəb ola bilər.
- Spekulyasiya: Valyuta bazarlarında spekulyasiya bəzi ölkələr üçün iqtisadi risklər yaratdı.
- Qlobal uyğunlaşma çətinlikləri: Ölkələr arasında iqtisadi və maliyyə siyasətlərinin koordinasiyası çətinləşdi.
Yamayka müqaviləsinin gələcəyə təsiri
Yamayka Müqaviləsi beynəlxalq valyuta sistemində uzunmüddətli təsir yaratdı. Çevik məzənnələr bu gün də bir çox ölkənin iqtisadi siyasətində əsas rol oynayır. Qızılın beynəlxalq ehtiyat valyutası kimi roldan çıxarılması isə valyuta bazarlarında daha çox çeviklik təmin etdi.
Gələcəkdə qlobal iqtisadi inteqrasiya, rəqəmsal valyutaların artımı və beynəlxalq ticarət əlaqələrinin daha da inkişaf etməsi Yamayka Müqaviləsinin əhəmiyyətini bir daha sübut edir.
Yamayka Müqaviləsi, beynəlxalq valyuta sisteminin çevikliyini artıran və qlobal iqtisadiyyatın dəyişən ehtiyaclarına uyğunlaşdıran mühüm bir razılaşma idi. Bu müqavilə Bretton Woods sisteminin çöküşündən sonra yaranmış iqtisadi problemləri həll etməklə yanaşı, qlobal maliyyə bazarlarının yeni dövrünə qapı açdı. Çevik məzənnə rejiminin qəbul edilməsi və qızılın rolunun məhdudlaşdırılması ilə Yamayka Müqaviləsi beynəlxalq valyuta sisteminin müasir formasını formalaşdırdı.